جدلیاتی مادیتءِ علمءِ لیکہ

  علی عباس جلالپوری/ رجانک واھگ بلوچ 

جدلیاتی مادیتءِردا، مادہ چہ سنچءَپیسر انت۔ سسا ءُسنچ مادہءِ، بزانکہ سرءِ مازگانی، صفت انت۔ سرءِ مازگاں چہ ڈَن، اشانا وتی ہچ وڑیں ہستی نیست انت۔ انسانءِ سسا چہ جانورانی سساءَبازدیماتر انت پرچہ کہ انسانءَتجریدی فکرءِبود مان انت پہ درور جانوراے گپءَزانت انت کہ اے یک درچکے بلےجانورانی کرا درچکءِتصورءِسچ نیست۔ ما انسان ءِ سنچءَچہ لبزاں جتاءُسِست نہ کن ایں۔ انسانءِ سساءَ ھچ وڑیں ھیالے ابید چہ لبزانی جامگءِگوراکنگ ءَ اتک نہ کنت۔انسانءِتہا ھبرکنگءِبودناکی یکجاہ زندگوازینگءَچہ اتکگ۔پمشکہ انسانءِسنچ راجمانءِپیداوارگشگ بیت۔ 

کارل مارکس گوشیت کہ ڈنی جہان معروضی انت،بزانکہ اے وتی است بوگءِواستہ ہچ وڑیں سسا یے محتاج نہ انت۔اے ڈنی جہانءِعکس انسانءِ سساءِسرا کپنت۔ سساءِ اے عکس پزیری ءِ عمل جدلیاتی انت۔اشی ءِ متلب اش انت کہ موضوع ءُمعروض چہ یکے دومیءَالگ ءُجتا نہ انت بلکیں یکے دومیءَگوں بندوک انت ءُ یکے دومیءَ متاثر کن انت۔ انسانءِ سسا مادی نہ انت، بلکیں حقیقی چیزانی عکس انت۔اے عکس چو فوٹوءِوڑا نہ انت پرچہ کہ حقیقی چیزانسانءِ سساءِسرا وتی عکس ءِشانگ ءَ پد بدل بنت۔ انسانءِسساءِتہاچیزانی ہستی نیست بلکیں آیانی عکس یاکہ امیج است انت۔ پہ درور اگا من کتابے گنداں، گڑا منی سساءَ آکتاب نہ بیت، بلکیں آئی ءِ عکس یا ھیال بیت۔اولی سرا کتاب انت کہ یک حقیقتےپدا سساءِتہاآئیءِعکس انت، پمشکہ فکر حقیقت ءِ عکس انت۔ جدلیاتی مادیت فکری آسراں ہتمی نہ پہمیت پرچہ کہ ڈنی جہان سساءِسرا وتی عکسءِشانگ ءَپد بدل بیت۔

جدلیاتی مادیت ءِروءَ، علم ہما وہدءَصداقت جوڑبیت وہدےآ گوں راستیاں ہمدپ بہ بیت ءُ آئی ءِتصدیق عملءَچہ بوت بہ کنت۔پمشکہ ما گشت کنیں کہ عمل نہ تہنا صداقتءِمعیار انت بلکیں علم ءِ بنزہ ہم زانگ بیت انت۔اشیءِمتلب اے بوت کہ اولی سرا حسیات معلوماتءِدروشمءَ بنت، پدا چہ ہمے معلوماتاں فکری آسر درکنگ بیت ءُپدا عملءِکمکءَ ہمے فکری آسر تصدیق کنگ بنت ءُاشانا صداقتءِ نام دیگ بیت۔۔ما ہچ وڑا علم یا کہ نظریہ ءَعملءَ چہ سِستءُ جتا کت نہ کن ایں۔ ہمانظریہ کہ عملی دروشمءَاتک نہ کنت،یا عملءِتہا اتک مہ کنت، آویران بیتءُ ہرہماعملءِ پشتہ کہ نظریہ نیست آبے ثمر بیت۔

________

نوٹ: اے بلوچی رجانک صدائے بلوچستان ءِ منتواری ءَ گوں شنگ کنگ بوھگا انت۔

کارل مارکس ءِ راجدپتر ءِ مادنی لیکہ

Image: A New Planet, 1921 by Russian artist Konstantin Yuon (Public Domain)

عائشہ بشیر

کارل مارکس 5 مئی 1818 ءَ جرمنی ءِشہر رائن لینڈ ءَیک یہودی خاندانےءَ ودی بو تگ بلئے واجہ ءِ پت ءَ یہودی یلادات ءُپروٹسٹنٹ عیسائیت قبول کت ۔ وھدے مارکس کسان بیت پت ہمے گشیت کہ یک بدماشیں چکُے بیت، بلئے آئی ماس ءَ یقین بیت کہ واجہ یک مزنیں زانتکارے جوڑ بیت۔کارل مارکس کسانی ءَچہ مزن اُمر یں سوچ ءِ مردمے بیتگ، وھدے اسکول ءَ وانگ ءَ بیت، مارکس وتی مضمون ”ورناہاں پہ وت ءَ چونیں کار گچین کنگ لوٹیت”¹ نبشتہ کنت۔ کارل مارکس1883 ءَ انگلینڈ ءَ وفات کنت۔

مارکسءِ بازیں نبشتانک انی تہا کمیونسٹ مینی فسٹو² ،سرمایہ³ ،سیاسی اقتصادیات ءِ سرا تنقیدی بحث ⁴ ، گچین این نبشتانک زانگ بنت۔

مارکسی راجدپتر

راجدپتر مادنی یا تاریخی مادیت سماج ءِ ترقی ءِ سرا زور دنت کہ سماج تاریخ ءِ دستاں دیما روت،تاریخ میٹیریل حالتانی نتیجہ اِنت، نہ کہ خیالانی،انچو ہیگل گشتگ،1859ءَ مارکس وتی کتاب “سیاسی اقتصادیاتءِ سرا تنقیدی بحث” ءَ نبشتہ کنت ءُ ہمے کتاب ءِ تہا وتی جتائیں نظریہ یے دنت، ہمے نظریہ دیما ” اسٹوریکل مٹیریلزم” گشگ بیت ءُ پدا مارکس ءَ وتی ہمےنظریہ سرمایادار سماج ءِ سرا کارمرز کنت۔

مادیاتی راجدپتر مارکس ءِ دگہ کتابانی تہا ہم دست کپ اِیت چوش کہ سرمایا ءُ کمیونسٹ مینی فسٹو ۔ مارکس مارا ہمے گپاں پوہ کنت کہ سماج ءِ اولی بنگیج معاشی ڈھانچہ اِنت اے ڈھانچہ ءِ تہا پیداوری قوت ،پیداوری زرائع ، پیداواری قوتانی سیادی یک دومیءِ اواریءَ سماج ءِ بالائی ڈانچہ یا سپراسٹکچر چوش کہ سماجی،سیاسی و زانشتی ڈانچہ جوڈ بنت او معاشی ڈانچہ ءِ تہا بدلی ءِ سبب ءَ بالائی ڈانچہ آنی تہا بدلی کیت۔

بقولِ مارکس سپر اسٹکچر ءِ تہاءَ قانونی ءُ سیاسی پوہ زانت کیت اِنت او ہمےسپراسٹکچر معاشی ڈھانچہ ءِ حساب ءَدیما کاینت۔ مارکس اےگپاں ہم جنت کہ سیاسی سیادی ءَ مردم وت جوڑ کن انت ءُ قانون ءُ سیاست دوئین آنی بن ہشت مادی پیداواری قو ت آنی سر ا انت۔اَنچو ش کہ مارکسی زانتکار ڈیویڈ ارو ی گشیت کہ معاشی قوت تہنا ریاست ءُ سماج ءَ جوڑ نکن اَنت ، مذہب قانون ، شری ءُحرابی اے تصورءَ ہم سماج ءِ تہءَ مضبوط کن انت⁵۔

انسان وتی زندگی ءَ ہچ بر مطمئن نہ بیت ، داں کہ انسان ءِ ضرورت پورا نہ بنت ، ہمے ضرورت انسان وڈ وڈیں اوزاراں گوں پورہ کنگ ۔ ہمے ضرورت آنی پورہ کنگے ھاترا انسان کجام طریقہ او چے پیم ایں اوزاراں کار مرز کنت مارکس ایشی طرز پیداوار ءِ نام دنت، بلے زندگی تچوکیں دریا ءِ وڑا اِنت،اوزار وھد ءِ ہمراہی ءَ بدل بنت،کم پیداوار یں اوزار آنی جاگہ ءَ زیادہ پیداواریں اوزار گِرانت پدا نوکیں معاشی طبقہ ودی بنت ءُ نوکیں سماجی نظام کوہنیں نظام ءِ جاگہ ءَ گِر انت ،بلے کوہنیں طبقہ او کوہنیں نظام وتی زوال ءِ خلافءَ مزاحمت کنت چہ ایشی نوکیں ءُ کوْہنیں معاشی طبقہءِ درمیان ءَ تضاد پیداک بیت،نوکیں معاشی طبقہ کوْہنیں طبقہءَ شکست دنت۔ مارکس گشیت کہ انسانی سماج ءَ ترقی ہمے وڑا حاصل کنت ، تاریخ ءَ ہمےوڑا دیم روی کتگ ءُہمے وڑا دیما روان کنت۔

مارکسءِ طبقاتی کش مکش ءِ نظریہ تاریخی مادیت ءِ گُڈسرءَ کیت اِنت ،انچو ما ساری ءَ گشت کہ انسان ءِ راجدپتر ءَ ارتقاء کتگ نہ کہ خیالی چیزءِ سبب ءَ، ایمان ءِ سبب ءَ،خدائی حکم ءِ سبب ءَبلئے معیشت، مادی اوزار ءُ مادی حالتاں نوکین سماجی طبقہ پیداکتگ ءُ انسان ءُ تاریخ دیما برتگ ہمے سبب ءَکوہنیں ءُ نوکیں طبقہانی درمیان ءَ تصادم بیت ءُ کوْہنیں پروش وارت ، بقولِ مارکس تاریخ ہچے نہ اِنت بس سماجی طبقہانی جنگ ءِ نام انت ءُ اے جنگ ہرچ چیزءِ تہا بیت سیاست، مذہب ءُ دگہ بازیں چیزانی تہا طبقا تی جنگ ءِ دروشم مارا گِندگ ءَ کیت۔

انچومارکس او اینگلز “کمیونسٹ مینی فسٹو” ءِ تہا گشنت

“Freeman and slave, patrician and plebeian, lord and serf, guild-master and journeyman, in a word, oppressor and oppressed, stood in constant opposition to one another, carried on an uninterrupted, now hidden, now open fight, a fight that each time ended, either in a revolutionary reconstitution of society at large, or in the common ruin of the contending classes.“

ظالم او مظلوم طبقہ مدام یکے دومی ءَ دیم پہ دیم انت، یک جنگ ءِ کہ دائم برجا انت برے چیری ءَ برے ظاہر ءَ، یک مدامی جنگے کہ آئی آسر یا آشوب ءِ رنگا سماج ءِ دوبر تشکیل ءِ پیما دیما کیت یا دوئیں طبقہانی بربادی ءَ آسر بیت۔ معاشی طبقہ آنی میان ءَ کش مکش زمانگ ءَ چہ برجم انت بلے سرمایہ دارانہ نظام ءَ اے کش مکش وتی انتہا ءَ سر کتگ او سماج سرمادار طبقہ کہ پیداواری زرائع ءِ واہند انت او مزدور طبقہ ءِ در میان ءَ بھر انت۔

بازیں زانتکار مارکسی راجدپتر ءِ نظریہ ءِ سرا تنقید کن انت کہ تاریخی مادیت سماجی بدلی ءَ تہنا پیداواری قوت آنی کرد ءِ تہا چاریت ، بلئے اے تنقید راست نہ اِنت ، پرچا کہ مارکس ءَ اے ہم گپ جتگ کہ تاریخ ءَ تہا انسان محنت ءِ مزنیں دست ءِ مان انت ءُ ہر انسان ءِ وتی جتاہیں مقصد ءُ دلچسپی است انت ءُ وتی مقصد ءُ دلچسپی ءِحاصل کنگ ءِواستا انسان الّما پیداواری سیادی جوڑ کنت ، ہر انسان ءَ آئی ءِ معاشی پوزیشن زور دنت کہ فیصلہ بکنت ءُ ہمے فیصلہ پدا انسان ءِ دست ءَ نہ انت، مثال ءِ گپ ءَ من یک مزدورے آں نہ کہ منی کرّا پیسہ است نہ کہ من سرمایاکاری کت کن انت منا ہچ گچین نیست بس مزدوری کنگءَ ابید۔

مارکس تاریخی مادیت ءِ نظریہ ءِ تہا انسان ءِ کُتگیں کاراں پیش داریت کہ انسان ءَ تاریخ ءَ را شکلے داتگ، بلے انسان ءَ بقول مارکس، لہتیں حد ءُ بندانی تہا عمل کتگ۔ انسان ءَ تاریخ چو دیما برتگ اےمارا مارکس اے وتی نبشتا نک ”لوئی بوناپارٹ ءِ ہژدہمی پرومیئر”⁶ اے تہا دست کپیت۔

مارکس ءِتار یخی ما دیت ءِ تہا دگہ چیزے ہم گندگ بیت کہ اگاں تاریخ تئی خلاف نہ اَنت تئی کار راست بنت ،وھدے تاریخ تئی خلاف انت گڈا کار تاریخ ءِ مطابق ءَ بنت، انچو کہ قدہم یونان اے یک بتلے گشیت کہ ” خدا اگاں یکے ءِ بربادی فیصلہ کنت پیسر ا آئی گنوک کنت” بربادی ءِ بندات ہما وھدا بیت کہ یک سماج اے یا یک طبقہ اے تاریخ ءِ خلاف روت- لیون ٹراٹسکی وتی کتاب “انقلابے روس ءِ تاریخ”⁷ ءِ تہا ہمے لبزانی بابت ءَ گپ جنت کہ زار نیکولس او روس ءِامیر زادیں مردم 1917ءِ انقلاب ءَ چہ چون نا اومید بیتگ انت او بربادی ءِ نیمگا شتگ انت ۔

بورژوازی تاریخ دان تاریخ ءِ دلپروشیں واقعہانی واستا خاصیں صفت کارمرز کن انت او مادی حالات او پیداواری قوتانی کردارءَ نظر انداز کن انت او فردءِ کرد ءِسرازور دینت انچوش کہ فاشزم ءُ دومی جنگ عظیم ءِ ہو لوکاسٹ ہٹلر ءِ سرا دور دیگ بیت ، بلئے مارکس فردءِ سرا زور نہ دنت ، تاریخی حالات ءُ عملانی سرا زور دنت۔ اولی جنگ عظیم ءَ رند ورسائے معاہدہ کہ بیت جرمنی ءَ خاص حالات پیدا بنت او ہٹلر ءِ پیمیں قوت ءِ راہ پچ بیت یک رندے ہٹلر اور آئی دیما آروکیں مادی حالات فاشزم ءِ شکل ءَ سماج ءِ تہا نفرت اور نسلی امتیاز ءِ بنیاد ءَ بالادستی ءِ یک نوکیں سپر اسٹرکچر ءِجوڈ کن انت آئی حاصل نسلی تشدد انت چو کہ ہولوکاسٹ ءِ شکل ءَ یہودی او دگہ اقلیت آں گوں بیت۔

اگاں ما بیچاریں مٹیریلسٹ فلسفہ ءِ بنیادی اصول ایش انت کہ یک ڈولیں حالت یک ڈولیں نتیجہ پیدا کن اَنت ما ہمے چیز ءَ نیچر ءِتہا ءَگندیں کہ مختلف قسم ءِ جاندار یک وڑیں حالات آنی تہا یک دروشم ءَ گندگا کاینت،مثلاً ڈولپن یک میملے ءُ شارک یک ماہیگے، ڈولپن ءُشارک دووین الگ الگ ارتقاءِ عملءَ رُدنت ، بلئے دوئیں دریاےماحول ءِ تہا یک وڑا ردوم زورنت او یک پیم گندگ بنت ۔

اینگلز وتی نبشتانک “جرمنی ءَ دہکان آنی جنگ”⁸ ءِتہا تاریخی و جدلیاتی مادیت او طبقاتی کش مکش ءِ بنیاد ءَ پروٹسٹینٹ جرمنی ءِ گوں سرمایادار طبقہ ءَ سماجی جنگ ءِ تجزیہ کنت۔

مارکس ءَ تاریخی مادیت ءِ بنیاد ءَ واضع کتگ کہ چوں مردم طبقہ آنی تہا منظم بنت پدا ہمے طبقہ مزید گروپ آنی تہاپرچا ءُ چون بھر بنت او چہ پیم ہرطبقہ ءِجدوجہدسیاسی جدوجہد انت ۔ طبقہ ءِ جوڈ بیگ اور آئی مزید طبقہ آنی تہا تقسیم یک مزنیں سماجی عمل اے ءَ گوں بندوک انت کہ آئی تہا یک طبقہ ءَ چہ دگہ طبقہ در کیت۔

مارکس ءِ طبقاتی جدوجہد ءِبابت ءَ زیادہ تر علم مارا “فلسفہ ءِ غریبی” ⁹ ءُ ” کمیونسٹ مینی فسٹو” اے تہا دست کپیت۔ یک ہندےءَ مزنیں انڈسٹری ءِ مُچ بوہگ ءَگوں یکے دومی چہ نا واقفیں مردمانی مچی یے بیت مقابلہ ایشانی دلچسپیاں تقسیم کنت بلے محنت ءِ سخت ایں حالات ایشاں یک مزاحمت ءِ ردءَ یکجا کنت ، اے وتارا یک گروپ ءِ تہاجوڑ کن اَنت ، پداباز مزدور یکجابنت ءُ یک سیا سی شکلے ءَ دیما کاینت ، مزدورانی کِرّا اگاں پروگرام ببیت ٹریڑ یونین تحریک الم جوڈ بیت۔

مارکس ءُ اینگلز ءِ اے گپ ءِ مثال ءَ ما چہ برطانوی مزدور تحریک ءَ زُرت کت کنیں کہ چون صنعتی املاک ءَ پرولتاریہ جدوجہد ءِ نیمگا برتگ ، چون مزدور دلپروش کتگ اَنتءُ چون برطانوی مزدوراں بورژوازی ءِ خلاف ءَ جہد کتگ۔” کمیونسٹ مینی فسٹو” طبقاتی جد وجہد ءِ سرا جیڑ ایت کہ کمیونسٹ جنگ کن انت، پہ وتی مقصد ءِ پورا کنگ ءَ ، مارکس حال ءُ مستقبل ءِ تحریکانی سرا ہم زور دنت ، پمیشکا مارکس پولینڈ ءِ 1848ءِ زرعی انقلاب ءُ 1848 ءُ 1849 ءَ جرمنی ءِانقلاب ءِ حق ءَ بیت۔بیست سال ءَ پد، مارکس یک نمدی پہ اینگلز نبشتہ کنت¹⁰ کہ 1848 ءِ انقلاب ناکام بوتگ پرچا کہ بورژوازی ءَ غلامی ءَ گوں امن لوٹ اِتگ ۔ وھدے 1848 ءُ 1849 ءِ انقلاب ءِ وھد روت گڑا مارکس انقلاب ءِ تہا بدیلی اے مخالفت کنت ءُہمے چیز ءِ سرا زوردنت کہ یک پر امن ایں جد و جہد ءَ گوں نوکیں انقلاب ءِ واستا کار کنگ ببیت ۔

انچوش کہ ڈارون ءَ قانون ءِ ارتقاء نامیاتی فطرت ءِ تہا ءَ دریافت کت، ہمے ڈول مارکس ءَ ارتقاء ءِ قانون انسانی تاریخ ءَ دریافت کتگ بلے مادی بنیاد ءَ ۔ مارکس ہمے گپ ءَ جنت کہ انسان پیسر ءَ وتی ورگ او پنا ءِ بابت ءَجیڑیت ءُ پدا رَند ءَ سائنس، مذہب ءُ آرٹ ءَ شوہاز کنت ۔

مارکس تاریخی مادیت ءِ نظریہ ءِ تہا طبقاتی معاشرے ءِ ارتقا ءِ چار پیداواری طرز ءِ بابت ءَ سرپدی دنت ۔چہ طبقاتی معاشرہ پیش بنداتی کمیونزم ءِ دور بیت کہ زریعہ پیداوار مشترکہ ملکیت بنت بلے وھدے بنداتی کمیونزم دیم روئی کنت زاتی ملکیت ءِ بن ہشت ہیر بیت او سماج طبقہ آنی تہا بھر بیت۔

چاریں پیداواری طرز اں چہ اولی ایشیٹک پیداواری طرز اِنت، اے پیداواری طرز ایشیاءَ آبادیں سماج آنی تہا عام بیتگ کہ زمین ءِ ملکیت فرقہ وارانہ اندازے ءَ بیتگ ۔ ایشیٹک طرز ءِ جیڈہ مارکس ءِ بنداتی تحریر آنی تہا است انت بلے گڈ سری تحریراں مارکس وتی تجزیہ ءَ بدلی کاریت او ہمے گشیت کہ ایشیا ئی معاشرہ آنی ردوم گوں دوہمی معاشرہاں یک ھساب چارگ ببیت۔

دومی، قدیم پیداواری طرز انت ، بقول مارکس تاریخ ءِ ہر حصہ ءِ تہا ختم بوہگی پوائنٹ است ، انچو کہ بنداتی کمیونزم ختم بیت گُڑا غلامی، او ہما مردم کہ جسمانی، سیاسی او مادی حوالہ ءَ مضبوط بنت ہمے مردمانی دومی مردمانی سرا اقتدار بیت ، ہمے دور ءَ دوکلاس جوڈ بنت مالک او غلام ، قدیم پیداواری طرز ہما دؤر اِنت کہ نجی ملکیت ءِ تصور کیت اِنت ، غلامی ءَ پد دگے دؤرے کیت پرچا کہ غلام انقلابے چست کن اَنت ءُ وتارا آزات کن اَنت ۔ہمے دؤرءَ جاگیرداری ءِ بنیاد ہیر بنت ۔

سیمی ءَ جاگیردارانہ پیداواری طرز گشنت، اے دور ءَ ہم دو طبقہ بنت جاگیردار طبقہ او کسان یا زرعی غلام کہ سرف گشک بنت۔چارمی سرمایادارانہ پیداواری طرز انت اے دور ءِاہم ایں طبقہ پرولتاریہ ءُ بورژوازی انت ۔

کارل مارکس ءِ مرگ ءَ پد، مارکس ءِ مادی راجدپتر اےنظریہ دیما باز شُتگ ۔بستمی صدی ءَ تاریخی مادیت سو شلسٹ زانتکار ءَ جدلیاتی مادیت ءِ گوں یکجا کتگ ءُ بازیں مارکسٹ ءَ تاریخی مادیت سوشلزم ءِ بنیاد قرار داتگ۔

نوٹ: اے نبشتانک صدائے بلوچستانءِ منت ءَ گوں چند ے بدلی ءَ دوبارہ شنگ کنگ بیگا انت۔

___________________________________________________________

:نامینتگیں کتابانی انگریزی نام او آنلائن لنک

1. Reflections of a Young Man on the Choice of a Profession, Karl Marx, (1835).

2. The Communist Manifesto, Friedrich Engels and Karl Marx, (1848).

3. Das Kapital, Karl Marx, (1867).

4. A Contribution to the Critique of Political Economy, Karl Marx, (1859).

5. A Companion to Marx’s Capital, David Harvey, (2010).

6. The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, Karl Marx, (1852).

7. History of the Russian Revolution، Leon Trotsky, (1930).

8. The Peasant War in Germany, Frederick Engels, (1850).

9. The Poverty of Philosophy, Karl Marx, (1847).

10. Marx-Engels Correspondence 1870

:اہمیں لفظ آنی انگریزی

راجدپتر ءِ مادنی لیکہ Material Concept of History

مادیاتی راجدپتر/تاریخی مادیت Historical Materialism

جدلیاتی مادیت Dialectical Materialism

معاشی ڈھانچہ Economic Structure

پیداوری قوت Forces of Production

،پیداوری زرائع Means of Production

پیداواری قوتانی سیادی Relations of Production

طرز پیداوار Mode of Production

طبقاتی کش مکش Class Conflict

بنداتی کمیونزم Primitive Communism

معائدہ ورسائے Treaty of Versailles